W Rosyjskiej Bibliotece Narodowej w Petersburgu zachowała się biblioteka Woltera (Voltaire’a) – jedyna taka na świecie kolekcja zbiorów tego francuskiego pisarza i filozofa epoki oświecenia.

Było to możliwe m.in. dzięki carycy Katarzynie II, która chcąc uchodzić w Europie za oświeconą i tolerancyjną władczynię zakupiła bibliotekę francuskiego myśliciela tuż po jego śmierci. Cesarzowa Rosji planowała również wybudować w Carskim Siole* replikę zamku w Ferney**, gdzie Wolter mieszkał w ostatnich latach życia. Ten projekt nie doczekał się jednak realizacji najprawdopodobniej z powodów finansowych i Katarzyna poprzestała na zakupie książek i rękopisów filozofa.

Historia biblioteki

Bibliotekę sprzedała Katarzynie II Marie-Louise Denis, siostrzenica i spadkobierczyni Woltera. Sprzedaż poprzedziły negocjacje i ostatecznie zbiory zakupiono za wysoką kwotę stanowiącą równowartość 30 tys. ówczesnych złotych rubli. Dodatkowo sprzedająca otrzymała pudło z futrami i klejnotami oraz portret cesarzowej Rosji ozdobiony diamentami.

W 1779 r. zbiory przetransportowano drogą lądową do Lubeki (Niemcy), a stamtąd do Petersburga statkiem specjalnie wyczarterowanym przez Katarzynę II. Za spakowanie i przewóz książek odpowiedzialny był Jean-Louis Wagnière, osobisty sekretarz i oddany przyjaciel Woltera.

Wagnière umieścił bibliotekę w jednym z pomieszczeń sąsiadujących z apartamentami Katarzyny II w Pałacu Zimowym*** a klucze przekazał Aleksandrowi Łużkowowi (ros. А.И. Лужков), wyznaczonemu bibliotekarzowi cesarzowej, który był wielkim uczonym i tłumaczem języka francuskiego i angielskiego. Wagnière otrzymawszy od carycy wiele prezentów jak również dożywotnią emeryturę wrócił do Francji na początku 1780 r.

Po śmierci Katarzyny II w 1796 r. Łużkow zrezygnował z pełnienia swojej funkcji ale Biblioteka pozostała w Ermitażu. W tym czasie była pokazywana obcokrajowcom jako ciekawostka ówczesnej stolicy Rosji.

Za panowania cara Mikołaja I (1825–1855 ), który uważał Woltera za niszczyciela starych rządów (fr.Ancien régime), Biblioteka została zamknięta. W 1832 r. dostęp do kolekcji uzyskał poeta Aleksander Puszkin, który otrzymał osobiste zezwolenie cara na pracę z książkami Woltera, co wykorzystał nie tylko do prowadzenia badań historycznych ale także do zapoznania się z różnymi materiałami francuskiego filozofa.

W 1837 r. całkowicie zakazano korzystania ze zbiorów Biblioteki Woltera, w tym w celach naukowych. Istniał też niepisany zakaz zamieszczania informacji i odniesień do Biblioteki Woltera w rosyjskiej prasie.

Car Mikołaj I pałał niechęcią nie tylko do zbiorów Woltera ale także do jego posągu. Jak pisał Rudolf Mintzlov (ros.Рудольф Минцлов) w swojej książce “Spacer po Carskiej Bibliotece Publicznej w Petersburgu”:

(…) za czasów cesarza Mikołaja I przyjaciel Katarzyny II nie należał już do ulubionych mieszkańców Pałacu Zimowego. Stale był przesuwany w różne kąty a mimo to wciąż napataczał się carowi. Podobno uśmiech Woltera tak zdenerwował któregoś razu Mikołaja I, że ten nakazał natychmiast usunąć “tę starą małpę”

Posąg francuskiego myśliciela, którego autorem był Jean-Antoine Houdon, został zatem usunięty z Ermitażu i umieszczony w piwnicach Pałacu Taurydzkiego.

Pod koniec 1861 roku, za panowania cara Aleksandra II, Biblioteka Woltera została przeniesiona z Ermitażu do Carskiej Biblioteki Publicznej (obecnie Rosyjska Biblioteka Narodowa w Petersburgu) i umieszczona w owalnym pokoju na pierwszym piętrze (dziś znajduje się tu kolekcja rosyjska).

Podczas II wojny światowej zbiory Biblioteki ewakuowano do miejscowości Melekes nad Wołgą (obecnie Dimitrowgrad). Po wojnie Biblioteka wróciła do Petersburga (wówczas Leningradu) i została włączona do Działu Ksiąg Rzadkich (ros. Отдела редких книг).

W 2003 roku przeniesiono Bibliotekę do nowej wyremontowanej sali w Rosyjskiej Bibliotece Narodowej w Petersburgu, w której znajduje się po dzień dzisiejszy. Zmodernizowane pomieszczenie uzyskano dzięki współpracy francusko-rosyjskiej i wsparciu przede wszystkim ówczesnego prezydenta Francji Jacques’a Chiraca. Prace trwały od 2001 roku a uroczyste otwarcie miało miejsce 28 maja 2003 r.  i zbiegło się z 300. rocznicą założenia Petersburga.

Zbiory Biblioteki Woltera

W skład Biblioteki wchodzi 6814 woluminów, w tym rękopisy. Ponad jedna trzecia książek posiada osobiste zapiski Woltera (tzw. marginalia). W egzemplarzach zachowały się suszone kwiaty, źdźbła trawy i słomy, używane jako oryginalne zakładki. Zdecydowana większość publikacji to wydania z XVIII wieku, około dziesięć procent to wydania z XVII wieku i niewielka liczba książek z XVI wieku. W bibliotece nie ma wydań wcześniejszych.

Biblioteka Woltera nie jest zbiorem bibliofila: jest raczej biblioteką roboczą pisarza. Wolter korzystał z niej przy tworzeniu własnych prac historycznych i filozoficznych, opowiadań, sztuk teatralnych, pamfletów, wierszy.

Większość książek została nabyta w ciągu ostatnich dwudziestu lat życia filozofa, które spędził w Ferney. Dominują książki o tematyce historycznej, zwłaszcza publikacje o historii Francji (prawie 1/4 całości).  Mniej więcej tyle samo jest książek o literaturze i sztuce. Około 1/5 kolekcji stanowią dzieła teologiczne, historia Kościoła i prawo kanoniczne. Filozofia występuje w porównywalnej, choć mniejszej proporcji. Obecne są dzieła takich myślicieli z XVII i XVIII wieku jak: J.J. Russo, Didro, Helvetius, Montesquieu, Holbach, Mably, Montaigne, Beil, Pascal, Descartes, Malbranche, Locke, Hume, Tolanda, Leibniz itp.

Od 2004 r. W Bibliotece działa Centrum Studiów Epoki Oświecenia (ros. Центр изучения эпохи Просвещения).

Biblioteka Woltera jest otwarta dla naukowców i zwiedzających.

---

Opracowanie i zdjęcia: Joanna Filimonow

Źródło: Библиотека Вольтера [Dostęp 18.11.2019]

*rezydencja carów, barokowy kompleks pałacowo-parkowy założony w XVIII wieku ok. 25 km od Petersburga (obecnie na terenie miasta Puszkin)
** posiadłość niedaleko Genewy
*** obecnie część Ermitażu.
**** autorem posągu był Jean-Antoine Houdon